Lübnan İç Savaşı’nın Yaratmış Olduğu Kimlikler Arası Ayrılık

1975’te başlayan 1990’da son bulan 15 yıl süren Lübnan İç Savaşı, Ortadoğu’daki en karmaşık iç çatışmalardan biri olarak, ülkenin toplumsal dokusunda derin ve kalıcı kimlik ayrılıkları yaratmıştır.

Savaşın temelinde, Fransız mandası döneminde oluşturulan mezhepsel temsile dayalı siyasi sistemin yarattığı yapısal eşitsizlikler ve dış müdahalelerle beslenen kimlik temelli rekabet yatmaktadır. Maruni Hristiyan, Sünni Müslüman, Şii Müslüman ve Dürzi topluluklar arasındaki güç paylaşımının dini kimlikler üzerinden tanımlanması, Lübnan’da ortak bir “ulusal kimlik” inşasının önüne geçmiş olup kimlikler yalnızca siyasi aidiyet biçimleri olmaktan çıkararak militarize edilmiştir. Böylece savaş sonrası dönemde de devam eden toplumsal kutuplaşma ve kimlik temelli temsil krizine zemin hazırlamıştır. Bu bağlamda Lübnan örneği, kimlik siyasetinin ulusal bütünleşme üzerindeki yıkıcı etkilerini incelemek açısından önemli bir işlev görmektedir.

Lübnan İç Savaşı, temelde ülkenin tarihsel olarak kırılgan olan mezhepsel güç dengesinin çöküşüyle başlamış ve kısa sürede çok aktörlü bir vekâlet savaşına dönüşmüştür. Savaşın başlıca tarafları; siyasal ve ekonomik ayrıcalıklarını korumak isteyen Maruni Hristiyan milisleri özellikle Falanjist Parti ve Lübnan Güçleri, toplumsal dışlanmaya karşı siyasal temsil talep eden Sünni ve Şii Müslüman gruplar ve bu iki blok arasında değişen ittifaklarla hareket eden Dürzi güçler olmuştur. Filistin Kurtuluş Örgütü’nün (FKÖ) 1970’lerde Lübnan’a yerleşmesi Maruni elitlerin güvenlik endişesini artırmıştır. Bu gelişme, iç savaşı tetikleyen en önemli kırılmalardan biri olarak değerlendirilir.

Dış müdahaleler, çatışmanın seyrini belirleyen temel unsurlardan biri olmuştur. Suriye’nin, Arap milliyetçiliği ilkesinden ötürü 1976’da ülkeye askerî müdahalede bulunmuş ve savaş boyunca özellikle Şii ve Dürzi grupları desteklemiştir. Buna karşılık İsrail, kuzey sınırında oluşan Filistinli silahlı varlığı ortadan kaldırmak ve Lübnan’daki Hristiyan müttefiklerini güçlendirmek amacıyla 1982’de ülkeyi işgal etmiş, bu süreçte Sabra ve Şatilla katliamları yaşanmıştır. İsrail’in müdahalesi, Lübnan’da Hizbullah’ın doğuşuna zemin hazırlamış ve Şii kimliğinin siyasallaşmasını hızlandırmıştır.

Savaşın yaratmış olduğu kimlik temelli ayrışma, çatışmaların 1990’da sona ermesine rağmen toplumsal ve mekânsal düzeyde kalıcı bir nitelik kazanmıştır. Savaş döneminde oluşan mezhepsel sınırlar ve coğrafi ayrımlar, büyük ölçüde günümüze kadar korunmuştur. Beyrut hâlâ geçmişin “Doğu–Batı” bölünmesini mekânsal olarak yansıtır.

Doğu Beyrut’ta yaşayan Maruni Hristiyanlar, Fransız mandası döneminden kalan kültürel mirasın etkisiyle Fransızca konuşmayı ve Batılı yaşam biçimlerini benimserken; Batı Beyrut ve ülkenin güneyinde yoğunlaşan Şii topluluklar, Arap kimliğini ve dini söylemleri öne çıkaran bir sosyo-kültürel aidiyet geliştirmiştir. Bu durum, Lübnan’da sadece mezhepler arasında değil, aynı zamanda dil, eğitim ve sınıfsal farklılıklar üzerinden de yeni ayrım hatlarının oluşmasına yol açmıştır.

Bugün Beyrut’un mahalleleri bile bu kimliksel bölünmeyi açık biçimde yansıtmaktadır: Beyrut’ta bir semt olan Achrafieh Hristiyan kimliğinin merkezi olarak görülürken, Beyrut’un Güneyinde bir semt olan Dahieh Hizbullah’ın güçlü olduğu Şii bölgelerinin sembolü haline gelmiştir. Kuzeydeki Tripoli Sünni, dağlık bölgelerdeki Aley ve Şuf ise Dürzi nüfusun yoğun olduğu alanlardır.

Bu mekânsal ayrışma, yalnızca güvenlik temelli bir olgu olarak okunmamalı Lübnan’ın kolektif belleğinde derin izler bırakmış bir kimliksel mekanlaşma süreci olarak değerlendirilmelidir. Böylece Lübnan toplumu, farklı dini ve kültürel kimliklerin yan yana ama ayrı yaşadığı, “çoğul ama birleşemeyen” bir toplumsal yapıya dönüşmüştür. Bu kimliksel kopukluk, savaşın bitmesinden onlarca yıl sonra bile, ülkenin siyasal istikrarını ve toplumsal bütünleşmesini zayıflatan temel unsur olmaya devam etmektedir.

1986'da Beyrut'taki mahalleleri gösteren ve Yeşil Hat'ı da gösteren bir CIA haritası

Lübnan örneği, kimlik temelli çatışmaların yalnızca geçmişe ait bir mesele olmadığını, aksine devletin toplumsal dokusunu ve siyasi işleyişini kalıcı biçimde şekillendirebileceğini göstermektedir. İç savaş, ülke sınırlarını olduğu kadar insanların zihnindeki sınırları da yeniden çizmiş; farklı mezhepler arasındaki karşılıklı güvensizlik, savaşın sona ermesinden onlarca yıl sonra bile toplumsal ilişkileri belirleyen temel unsur haline gelmiştir. Bugün Lübnan’da mahallelerin, dillerin, eğitim kurumlarının ve medya organlarının mezhepsel kimliklere göre ayrışmış olması, bu tarihsel kırılmanın hâlâ canlı bir miras taşıdığını kanıtlamaktadır.

Nagihan Toka

Kaynakça

Al Jazeera. (2025, April 13). Lebanese Civil War began 50 years ago. Here’s how one photographer saw it. Retrieved from https://www.aljazeera.com/gallery/2025/4/13/lebanese-civil-war-began-50-years-ago-heres-how-one-photographer-saw-it Al Jazeera

Diab, J. L., & Skulte Ouaiss, J. (2024, April 16). An identity quandary in Lebanon. Georgetown Journal of International Affairs. Retrieved from https://gjia.georgetown.edu/2024/04/16/an-identity-quandary-in-lebanon/

Geopolitical Monitor. (2024, November 19). Timeline: Lebanon Civil War. Retrieved from https://www.geopoliticalmonitor.com/timeline-lebanon-civil-war/ Geopolitical Monitor

Haugbolle, S. (2011, October 25). Historiography and memory of the Lebanese Civil War 1975 1990. Violence de masse & Résistance – Réseau de recherche, Sciences Po. Retrieved from https://www.sciencespo.fr/mass-violence-war-massacre-resistance/fr/document/historiography-and-memory-lebanese-civil-war.html Sciences Po+1

Ragab, T. S. (2011). The crisis of cultural identity in rehabilitating historic Beirut … [Article]. ScienceDirect. https://doi.org/10.1016/j.cities.2011.01.004 (Note: Google accessed via ScienceDirect: Ragab, T. S., 2011: “The crisis of cultural identity in rehabilitating historic Beirut”, Cities, etc.) ScienceDirect

Salibi, K. S. (1971). The Lebanese Identity. Journal of Contemporary History, 6(1), 76–86. http://www.jstor.org/stable/259624

Wenger, M. (1990, January 10). Primer: Lebanon’s 15 Year War, 1975 1990. Middle East Research and Information Project. Retrieved from https://www.merip.org/1990/01/primer-lebanons-15-year-war-1975-1990/ Orta Doğu Araştırma Projesi